Đền Thượng còn gọi là Chính cung thần điện, là nơi thờ Đức Thánh Tản Viên Sơn. Đền tọa lạc trên đỉnh núi Ba Vì ở độ cao 1227m thuộc Vườn quốc gia Ba Vì.
Cổng đền Thượng
Theo truyền thuyết và Ngọc phả có liên quan cho rằng đền Thượng được xây dựng từ thời An Dương Vương, đến thời Vua Lý Nhân Tông đền Thượng được xây cất với quy mô lớn và tín ngưỡng thờ Thánh Tản Viên lan rộng khắp vùng đồng bằng Bắc bộ. Theo truyền thuyết để lại, để xây dựng đền Thượng, nhà nước phong kiến đã phải huy động nguồn nhân lực rất lớn ở hai bên bờ sông Đà, dân chúng nối tay nhau chuyển vật liệu từ sông Đà lên đỉnh núi Tản để xây đền.
Đỉnh Tản viên
Qua thời gian ngôi đền cổ không còn nữa, cho đến năm 1993, ngôi đền được trùng tu lại thành một ngôi đền nhỏ tựa lưng vào vách núi. Đến năm 2008 Đền Thượng cùng với đền Trung và đền Hạ được nhà nước công nhận là di tích lịch sử, văn hóa cấp Quốc gia. Năm 2010, Thành phố Hà Nội đã khởi công trùng tu lại ngôi đền với quy mô khá hoàn chỉnh gồm Điện thờ chính, nhà thủ từ, nhà sẵp lễ, nghi môn, am hóa vàng…. Ngôi đền được trùng tu lại vẫn tựa lưng vào núi tạo thế vững chãi, trang nghiêm và độc đáo, hậu cung chính là vách đá Thắt Cổ Bồng linh thiêng và huyền thoại có từ ngàn đời xưa. Ngôi đền tuy không rộng, nhưng huyền bí, có độ sâu thẳm về tâm linh.Chính giữa ngôi Tam Bảo là tượng ĐứcThánh Tản ngự trong long ngai sơn son thiếp vàng. Bên tả là thờ Đức Thánh Trần (Hưng Đạo Đại Vương) và bên hữu là ban thờ Tam toà Thánh Mẫu (bà mẫu Thượng ngàn). Phía trên mái đá là những cây bách xanh cổ hàng trăm năm tuổi, cành lá gân guốc nhuốm màu rêu phong của thời gian trông tựa như những con rồng đang uốn lượn trên trời xanh vươn mình ra che chở cho cả ngôi đền trước giãi dầu mưa nắng giữa chốn non cao luôn lồng lộng gió thổi, mây giăng.
Đền Thượng nơi thờ Đức Thánh Tản Viên
Cách bên phải ngôi đền hơn 100m, trên vách đá cao du khách còn tận mắt chứng kiến cây bách xanh cổ thụ ngàn năm tuổi được mọc ra từ kẽ nứt trên đỉnh núi thiêng, thân và rễ ôm toàn bộ vào vách đá.
Cây Bách Xanh nghìn năm tuổi
Qua sân đền chính, leo thêm hơn trăm bậc đá nữa du khách sẽ tới điểm cao nhất của đỉnh Tản Viên. Ở đây đặt tượng thờ Mẫu Cửu Trùng Thiên, ban Mẫu địa và ban Bát tiên.
Đường lên đỉnh thờ Mẫu
Từ nơi đỉnh cao này du khách có thể phóng tầm mắt ra xa thưởng ngoạn phong cảnh của thiên nhiên trong bầu không khí cực kỳ thanh khiết của núi rừng: Những dải mây như những chiếc khăn voan trắng tung bay trên tấm áo choàng xanh của non ngàn. Màu xanh mượt mà trên cánh đồng ngô uốn lượn theo dòng sông Đà như một dài lụa trắng uốn quanh chân núi Tản… càng tô đẹp thêm cho cảnh vật quanh khu Đền Thượng – Nơi giữ bao ẩn tích gắn với truyền thuyết Sơn Tinh – Thuỷ Tinh…
